نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه آموزشی برنامه ریزی و توسعه دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی

2 عضو هیات علمی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی

3 دانشجوی دکتری مدیریت فناوری دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

موضوع این مقاله بررسی الزامات دستیابی به اقتصاد دانش بنیان در سطح کلان و به طور مشخص چارچوبهای حقوقی لازم برای تحقق اقتصاد دانشبنیان است. برای این منظور، چارچوبی نزدیک به چارچوب اداره آمار استرالیا برای ابعاد و مولفههای اقتصاد دانشبنیان شامل چهار بعد اصلی: 1- بعد زمینه‌ای (رژیم نهادی و ساختار اقتصادی)، 2- بعد سرمایه انسانی، 3- بعد فناوری اطلاعات و ارتباطات و 4- بعد نوآوری و کارآفرینی انتخاب شده است. روش تحقیق، مطالعات کتابخانهای، مطالعه اسنادی و استفاده از تکنیک تحلیل محتوا است. بررسی وضعیت موجود با توجه به شاخصهای توصیه شده برای ارزیابی هر یک از ابعاد اشاره شده، نشان میدهد که با وجود قوانین و مقررات مختلف در برنامههای توسعه و سایر قوانین دائمی کشور، هنوز تا یک چارچوب جامع و منسجم حقوقی برای حرکت به سمت اقتصاد دانشبنیان فاصله وجود دارد. رژیم نهادی و ساختار اقتصادی کشور باید تقویت شود و در زمینه حمایت از کارآفرینی و نوآوری هنوز برخی خلاهای قانونی وجود دارد. توسعه سرمایه انسانی و فناوری اطلاعات و ارتباطات در مقایسه با دو رکن قبلی از وضعیت قابلقبولتری در چارچوب حقوقی و قانونی فعلی برخوردار هستند. همچنین با استفاده از روش رقابت‌پذیری مجمع جهانی اقتصادی اصلاحات ساختاری برای استقرار اقتصاد دانش بنیان اولویت‌بندی شده است. بر مبنای نتایج به‌کارگیری این روش، مشخص شده است که 1- ایران در زیرساخت‌ها، سلامت و آموزش مقدماتی و نیز تحصیلات عالیه، وضعیت مساعدی دارد (شکاف ساختاری مثبت) و در سایر شاخص‌ها، شکاف ساختاری ملاحظه می‌شود. 2- بدترین شاخص ایران در ناحیه شاخص‌های مبتنی بر عوامل، وضعیت نهادها است. هرچند وضعیت محیط اقتصاد کلان نیز در ناحیه منفی است و باید بهبود یابد، اما اولویت اول براساس روش GCR در این ناحیه، اصلاح نهادها است. در میان شاخص‌های معطوف به اقتصاد دانش بنیان، وضعیت آمادگی فناوری در کشور تا حدود قابل توجهی از پتانسیل فعلی آن فاصله دارد، اما در حوزه نوآوری  چندان با نرم جهانی فاصله ندارد.

کلیدواژه‌ها

ترابی، تقی و فرزانه حاجی‌حسنی (1388)، «تاثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر یکپارچگی اقتصادی در کشورهای در حال توسعه منتخب»،‌ فصلنامه مدل‌سازی اقتصادی، سال سوم، شماره 2.
جوادی، شاهین (1388)، «مدیریت اقتصاد کلان در کشورهای صادرکننده نفت (مجموعه مقالات)»، تهران، مجلس شورای اسلامی، مرکز پژوهش‌ها.
خدادادی، احمد (1394)، «بررسی تطبیقی احکام برنامه پنجم توسعه و چالش‌های نظام علم و فناوری»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
خدادادی، احمد، احمد داوری، یوسف زراعتکیش و فاطمه سبزعلی (1394)، بررسی لایحه بودجه سال 1395 کل کشور13، آموزش عالی، تحقیقات و فناوری، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
دیزجی، منیره، سهند دانشور و علیرضا بابایی اناری (1391)، «تعیین جایگاه ایران در زمینه اقتصاد دانش‌بنیان در میان کشورهای منتخب»، فصلنامه مدیریت بهره‌وری، دوره 6، شماره 22.
رفوگر، حسین (1391)، «با نمایندگان مردم در مجلس نهم 38؛ آشنایی با نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در توسعه»، مرکز پژوهش‌های مجلس، شماره مسلسل 12156.
سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی (1394)، گزارش تحولات اقتصاد کلان کشور و چشم‌انداز آن در سال 1395 با تاکید بر لایحه بودجه.
سند راهبردی کشور در امور نخبگان.
سیاست‌های کلی اصل چهل‌وچهارم قانون اساسی.
سیاست‏های کلی برنامه چهارم توسعه.
سیاست‏های کلی برنامه پنجم توسعه.
سیاست‌های کلی نظام اداری (1389).
سیاست‌های کلی نظام در امور امنیت فضای تولید و تبادل اطلاعات و ارتباطات (افتا) (29/11/1389 ابلاغی مقام معظم رهبری).
سیاست‌های کلی نظام در بخش شبکه‌های اطلاع‌رسانی رایانه‌ای (11/7/1377 ابلاغی مقام معظم رهبری).
شورای عالی انقلاب فرهنگی (1389)، نقشه جامع علمی کشور.
قاضی‌نوری و همکاران (1392)، ارائه برآورد دقیق و راهکارهای مورد نیاز برای محاسبه سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی ایران، طرح پژوهشی، گزارش نهایی، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، تهران، ایران.
قاسمی محمد (1395)، «اقتصاد مقاومتی، کاهش اتکاء به درآمدهای نفتی: الزامات و چالش‌ها»، همایش اقتصاد مقاومتی، دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی.
قانون استفاده حداکثری از توان تولیدی و خدماتی در تامین نیازهای کشور و تقویت آن‌ها در امر صادرات و اصلاح ماده 104 قانون مالیات‌های مستقیم (1391).
قانون اصلاح قوانین و مقررات موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران (1371).
قانون اصلاح مطبوعات (1379).
قانون الحاق برخی مواد به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت (2) (1393).
قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات (1388).
قوانین برنامه‌های سوم، چهارم و پنجم توسعه.
قانون بودجه سال 1383 کل کشور.
قانون تاسیس صندوق حمایت از تحقیقات و توسعه صنایع الکترونیک.
قانون تجارت الکترونیک (1383)
قانون تشویق و حمایت از سرمایه‌گذاری خارجی(1380).
قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری (1386).
قانون جرائم رایانه‌ای (1388).
قانون حمایت از حقوق پدید‌آورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای (1379).
قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات (1389).
قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست (1371).
قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان.
قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای نظام مالی کشور (1394).
قانون صیانت از حریم مسیرهای شبکه کابل فیبر نوری شبکه مادر مخابراتی کشور (1388).
قانون مالیات‌های مستقیم (1394).
قانون مدیریت خدمات کشوری (1386).
قانون نحوه مجازات اشخاصی که در امور سمعی و بصری فعالیت‌های غیرمجاز می‌نمایند (1386).
قانون وظایف و اختیارات وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات (1382).
محمدی، مهدی (1390)، «تحلیل شکل‌گیری کارکردهای نظام نوآوری فناورانه در ایران»، رساله دکتری دفاع شده و منتشر نشده، دانشگاه علامه طباطبائی.
مروی، علی (1393)، «اقتصاد دانش‌بنیان: تعریف، حوزه‌های پوشش، شاخص‌های اندازه‌گیری، سیاست‌ها و اثرات کلان اقتصادی»، گزارش منتشر نشده، پژوهشکده مطالعات فناوری، آبان 1393.
مشیری، سعید و اسفندیار جهانگرد (1383)، «فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) و رشد اقتصادی ایران»، فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، دوره 6، شماره 19.
 
Andrews, D. and C. Criscuolo (2013), “Knowledge Based Capital, Innovation and Resource Allocation”, OECD Economic Policy Papers, No.4, OECD, Paris.
Borrás, S. and C. Edquist (2014), Institutions and Regulations in Innovation Systems: Effects, Problems and Innovation Policy Design (No. 2014/29), Lund University, CIRCLE-Center for Innovation, Research and Competences in the Learning Economy.
Christiansen, L., M. Schindler, and T. Tressel (2009 ), “Growth and Structural Reforms: A New Assessment”, IMF Working Paper No.9/284, Washington: International Monetary Fund).
Everaert, L. and W. Schule(2006) “Structural Reforms in the Euro Area: Economic Impact and Role of Synchronization across Markets and Countries”, IMF Working Paper No. 06/137, Washington: International Monetary Fund.
Freeman, C. (1987), Technology Policy and Economic Policy: Lessons from Japan”, Frances Pinter, London.
Freeman, C., and L. Soete (Eds.) (1997), The Economics of Industrial Innovation, Psychology Press.
Fuente, Á. de l. and A. Ciccone (2002), Human Capital in a Global and Knowledge-based Economy- FINAL REPORT, European Commission, Directorate-General for Employment and Social Affairs.
Gagliardi, F. (2008), “Institutions and Economic Change: A Critical Survey of the New Institutional Approaches and Empirical Evidence”, The Journal of Socio-Economics, 37. P.P 416–443.
International Telecommunication Union (ITU), The Global Information Technology Report 2015.
International Telecommunication Union (ITU), The Global Information Technology Report 2014.
Julia Wörz (2016), Methodologies for Assessing Competitiveness, ONB, Austria.
Lall, S. (1992), “Technological Capabilities and Industrialization”, World Development, 20(2), 165-186.
North, D., (1990), Institutions, Institutional Change, and Economic Performance, Cambridge University Press, Cambridge, MA.
OECD (1996), “The Knowledge Based Economy”, OECD/GD (96) 102, p.7-19.
OECD, (1998), “Possible Meeting of the CSTP at Ministerial Level: Statistical Compendium”, DSTI/EAS/STP/NESTI (98) 8, Paris: OECD.
OECD, (1999), “The Knowledge-Based Economy: A Set of Facts and Figures”, Paris: OECD.
Powell W. and K. Snellman (2004), “The Knowledge Economy”, Annual Review of Sociology, 30, pp. 199 –220.
Schilirò D., (2010), Investing in Knowledge: Knowledge, Human Capital and Institutions for the Long Run Growth, in Governance of Innovation, edited by M.J. Arentsen, W. van Rossum, A.E. Steenge, Cheltenham, Edward Elgar, pp. 33 – 50.
Global Innovation Index (2016), (https://www.globalinnovationindex.org)
Smith, K. H. (2002), What is the 'Knowledge Economy'? Knowledge Intensity and Distributed Knowledge Bases, United Nations University, Institute for New Technologies.
The World Bank Institute (2006) “Knowledge Assessment Methodology and Scorecards”, Knowledge for Development Program, World Bank, Washington, DC, at: http://vle.worldbank.org/gdln/Programs/. kam2002/methodology.htm accessed 15-8.
UNCTAD (2016a), Technical Notes on ICT for Development, UNCTAD B2C E-Commerce Index 2016.
UNCTAD (2016b), Science ,Technology, and Innovation Policy in Iran, Forthcomming.
UNDP, 2015, Human Development Report 2015.
Weber, R. P., 1990, Basic.