نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکده اقتصاد دانشگاه مفید قم

2 عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد

3 پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی/ پژوهشکده توسعه/ گزوه اقتصاد

چکیده

این مقاله به تاثیر نهادهای سیاسی بر عملکرد صندوق‌های نفتی پرداخته و در پی پاسخ به این سوال است که چه تفاوت‌هایی در نهادهای سیاسی، سبب تفاوت در عملکرد صندوق‌های نفتی در ایران، نروژ و عربستان شده است؟. به نظر می‌رسد در شرایطی که نهادهای سیاسی، حداکثرسازی منافع را با اتخاذ تصمیات بلندمدت عملی سازد، سازوکار صندوق‌های نفتی موفق است و در شرایطی که نهادهای سیاسی حداکثرسازی منافع را با اتخاذ تصمیات کوتاه‌مدت ممکن سازد، سازوکار صندوق‌های نفتی موفق نیست. نهادهای سیاسی در دموکراسی‌های کامل و همچنین حکومت‌های استبدادی پدرمآب به اتخاذ تصمیات بلندمدت منجر ‌شده، اما نهادهای سیاسی در دموکراسی‌های ناقص به اتخاذ تصمیات کوتاه‌مدت می‌انجامد. نتایج حاصل از رتبه‌بندی نظر خبرگان نشان می‌دهد در بین نهادهای رسمی، پایبندی سیاستمداران حزبی/خانوادگی به منافع بلندمدت حزب/خاندان مهم‌ترین مولفه‌ موثر بر عملکرد صندوق‌های نفتی است. این رتبه‌بندی بر نقش سیاست‌ورزی حزبی یا خانوادگی در افزایش افق تصمیم‌گیری سیاستمداران تاکید دارد. ‌ در ایران انگیزش‌های مستتر در نهادهای سیاسی سبب سوق دادن سیاستمداران به اتخاذ تصمیمات کوتاه‌مدت به جای تصمیمات بلندمدت می‌شود. این انگیزه‌ها به گونه‌ای است که سیاستمداران متمایل می‌شوند برای حداکثرکردن منافع خود، بازه زمانی کوتاه‌مدت را مدنظر قرار دهند. این ویژگی یکی از مهم‌ترین عوامل موثر در عدم موفقیت سازوکار حساب ذخیره ارزی و یا صندوق توسعه ملی در ایران بوده است.

کلیدواژه‌ها

 ابراهیمی محسن و علی سوری علی (1384)، «زیان ناشی از نااطمینانی درآمدهای نفتی بر رشد اقتصادی و ضرورت حساب ذخیره ارزی»، نامه اقتصادی، ج 1، ش 1، 43-54.
اوزاسکی رونالدو و دیگران (2003/1389)، مقالات تدوین واجرای سیاست مالی در کشورهای تولیدکننده نفت، ترجمه گروه مترجمان، به کوشش شاهین جوادی، مرکز پژوهش‌های مجلس.
اولسن، منسر (1381)،‌ استبداد، مردم سالاری و توسعه، ترجمه حسین راغفر، تهران: نشر نقش و نگار.
اولسن، منسر (1997)، منطق اقدام گروهی، ترجمه یوسف جسمی و دیگران (1384)، تهران: مرکز پژوهشهای مجلس.
ایفرت بن، آلن گلب  و نیلز تالروث (2003)، اقتصاد سیاسی سیاست مالی و مدیریت اقتصادی در کشورهای صادرکننده نفت،  ترجمه پیام محمدعلیها (1389)، کتاب مجموعه مقالات تدوین واجرای سیاست مالی در کشورهای تولید کننده نفت، تهران: مرکز پژوهشهای مجلس.
بوکانان، جمیز (1997)، مالیه عمومی و انتخاب عمومی، ترجمه یوسف جسمی، محمد قاسمی و علی یوسفیان (1384)، تهران: مرکز پژوهشهای مجلس.
بهبودی داود، محمدعلی متفکر آزاد ، پرویز محمدزاده ، سید کمال صادقی و سیاب ممی‌پور (1391)، «صندوق توسعه ملی یا توزیع مستقیم درآمدهای نفتی (بررسی مقایسه‌ای)»، مجلس و راهبرد، شماره 71.
بهبودی داود (1387)، «نقش حساب ذخیره ارزی در ثبات درآمدهای دولت در قالب مدل تعادل عمومی»، مجله تحقیقات اقتصادی، شماره 82.
پناهی‌نژاد هدی و سعیده شفیعی (1392)، مطالعه تطبیقی عملکرد صندوق‌های مدیریت درآمدهای حاصل از منابع طبیعی در کشورهای مختلف، صندوق توسعه ملی.
تمدن جهرمی، محمدحسین (1389)، گفتارهایی در زمینه اقتصاد، علوم اجتماعی و شناخت روش علم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی.
حاجی میرزایی، سید محمدعلی (1385)، «بررسی ضرورت و امکان تاسیس صندوق نفت در ایران»، مجله اقتصادی، شماره 55 و 56.
حاجی میرزایی، سید محمدعلی (1385)، «بررسی عملکرد حساب ذخیره ارزی به عنوان روش مدیریت درآمدهای نفتی در ایران»، فصلنامه مدیریت و توسعه، شماره 28.
حسینی، سید مهدی و علیرضا باستانی (1393)، «ژصندوق‌های ثروت ملی موفق (الگوها و رفتارها)؛ آموزه‌هایی برای صندوق توسعه ملی جمهوری اسلامی ایران، صندوق توسعه ملی.
خضری، ‌محمد (1387)، «اقتصاد سیاسی رانت‌جویی در بودجه‌ریزی دولتی ایران»، پژوهشنامه علوم سیاسی،‌ سال سوم، شماره 4.
دانشفر، محمدحسین (1392)، مدل پیشنهادی تبدیل منابع صندوق توسعه ملی (درآمدهای نفت و گاز کشور) به سرمایه‌های فزاینده اقتصادی بعنوان ثروت بین نسلی، صندوق توسعه ملی.
درازن، آلن، اقتصاد سیاسی اقتصاد کلان، ترجمه جعفر خیرخواهان (1390)، موسسه عالی آموزش و پژوهش در مدیریت و برنامه‌ریزی.
دوانز، آنتونی (1957)، نظریه اقتصادی رفتار سیاسی در نظام دموکراسی، ترجمه یوسف جسمی، محمد قاسمی و علی یوسفیان (1384)، تهران: مرکز پژوهشهای مجلس.
رمزی یر، جی مارک (1995)، انتخاب عمومی،ترجمه یوسف جسمی و دیگران (1384)، تهران: مرکز پژوهشهای مجلس.
زمان‌زاده حمید، صادق الحسینی (1393)، اقتصاد ایران در تنگنای توسعه، تهران: نشر مرکز، ‌چاپ دوم.
شهنازی، روح الله، رحمان خوش اخلاق و محسن رنانی (1391)، «تخصیص بهینه دریافتی‌های نفتی دولت (مطالعه موردی: ج.ا. ایران)»، فصلنامه اقتصاد محیط زیست و انرژی، سال اول شماره 3.
صادقی حسین و داود بهبودی (1383)، «حساب ذخیره ارزی، مبانی، تجربه کشورها و عملکرد ایران»، پژوهشهای رشد و توسعه پایدار، شماره 13.
صیادی محمد، عباس‌ شاکری ، تیمور محمدی تیمور و جاوید بهرامی (1395)، «تکانه‌های تصادفی و مدیریت درآمدهای نفتی در ایران؛ رویکرد تعادل عمومی تعصادفی پویا (DSGE)»، فصلنامه پژوهشنامه اقتصادی،‌ دوره 16، شماره 61، صص 33-80.
عبادی، جعفر و عی چشمی (1392)، «چارچوبی تلفیقی برای تحلیل تشکیل احزاب سیاسی به روش اقتصاد هزینه‎ی مبادله»، فصلنامه تحقیقات اقتصادی، شماره 102.
عبادی جعفر، محمود متوسلی، علی نیکو نسبتی و نازنین خضرا نازنین (1390)، «‌آیا دموکراسی برای کشورهای در حال توسعه خوب است؟»، فرایند مدیریت و توسعه، شماره 78.
عجم‌اوغلو دارون و ج جیمز رابینسون (2012)، چرا ملت ها شکست می خورند، ترجمه محسن میردامادی و محمدحسین نعیمی‌پور (1393)، تهران: انتشارات روزنه.
عزیزنژاد،‌ صمد، (1393)‌ «عملکرد تسهیلات حساب ذخیره ارزی در نظام بانکی ایران»، مرکز پژوهش های مجلس.
کارل، تری لین (1997)، معمای فراوانی، ترجمه جعفر خیرخواهان (1388)، تهران: نشر نی.
کریمی‌فرد حسن (1390)، «ارزیابی صندوق درآمدهای ملی ناشی از فروش منابع طبیعی تجدیدناپذیر؛ با تاکید بر صندوق توسعه جمهوری اسلامی ایران»، مجلس و راهبرد، شماره 68.
گزارش تحقیق و تفحص از عملکرد برنامه چهارم توسعه (1390)، مجلس شورای اسلامی.
مانیان امیر، بابک سهرابی و نیکتا شادمهری (1393)، «شناسایی و اولویت‌بندی عوامل موثر در ارزیابی وب‌سایت بر اساس تحلیل اسنادی مقاله‌های پژوهشی»، پژوهش‌های مدیریت در ایران، مقاله 10، دوره 18، شماره 1، صص 223-245.
مردوخی، بایزید (1384)، «مدیریت ثروت نفتی و حساب ذخیره ارزی در برنامه سوم توسعه»، اقتصاد و جامعه، شماره 5.
ملک‌الساداتی سیدسعید، مصطفی سلیمی‌فر، محمدرضا لطفعلی‌پور و هادی قوامی (1392)، «نهادهای انتخاباتی و گرایش‌های بودجه‌ای ملی و منطقه‌ای نمایندگان مجلس شورای اسلامی ایران؛ تحلیل محتوای تذکرات نمایندگان دوره هشتم»، مجله اقتصاد و توسعه منطقه‌ای، سال بیستم، دوره جدید شماره 5.
موسوی‌آزاد کسمایی، افسانه (1391)، «ارزیابی حساب ذخیره ارزی با رویکرد استفاده بهینه درآمدهای نفتی در اقتصاد کشور»، نشریه راهبرد توسعه ، شماره 30.
مومنی فرشاد و رضا زمانی رضا،‌ «تحلیل الگوی توسعه ایران بین دو انقلاب، مبتنی بر اقتصاد سیاسی و نظم اجتماعی»، فصلنامه راهبرد، سال بیست و دوم، شماره 96، صص96-7.
مهدویان، محمدهادی (1385)، بازنگری کارکرد و ساختار حساب ذخیره ارزی، مرکز تحقیقات استراتژیک.
میرشجاعیان حسینی، حسین و فرهاد رهبر (1391)، «تحلیل کمی الگوی اقتصاد سیاسی تخصیص بودجه‌های استانی در ایران»،‌ دوفصلنامه جستارهای اقتصادی ایران.
نادعلی، محمد (1392)، مسیر حرکت آتی صندوق توسعه ملی، تهران: صندوق توسعه ملی.
نوفرستی،‌ محمد (1375)، آمار در اقتصاد و بازرگانی،‌ جلد دوم، تهران: رسا.
وینتروب، رونالد (1997)، نظریه نوین بروکراتیک، ترجمه یوسف جسمی، محمد قاسمی و علی یوسفیان (1384)، تهران: مرکز پژوهشهای مجلس.
ویلیامسون، الیور (2000)، «اقتصاد نهادگرایی جدید، دستاوردهای گذشته و نگاهی به فرارو»، ترجمه محمود متوسلی (1381)، مجله برنامه و بودجه، شماره 73.
هادی زنوز بهروز (1388)، اقتصاد ایران: نظرها و نقدها، تهران: نشر توسعه،‌چاپ دوم.
هادی زنوز بهروز و میثم پیله‌فروش (1393)، «حساب ذخیره ارزی و صندوق توسعه ملی در ایران تفاوت‌ها، عملکرد و مبانی قانونی»، نشریه راهبرد توسعه، شماره 40.
هیات نظارت بر صندوق توسعه ملی، 1394.
 
Acemoglu Daron (2015), Political Economy of Institutions and Development, Lecture 1: Introduction and Overview, MIT
Asfaha, Samuel G (2007), National Revenue Funds: Their Efficacy for Fiscal Stability and Inter –Generational Equity, IISD.
Bagattini, Gustavo Yudi (2011), The Political Economy of Stabilisation: Funds: Measuring their Success in Resource Dependent Countries.
Lawson, Tony (1998), “Clarifying and Developing the Economics and Reality Project: Closed and Open System, Deductivism, Prediction, and Teaching”, Review of Social Rconomy, Vol. LVI, No.3, p.356-375.
Lindblom, C. (1977), Politics and Markets, New York: Basic Books.
Lundell, Krister (2005), “Contextual Determinants of Electoral System Choice; A Macro Comparative Study (1945-2003)”, Finland, Å BO Akademi University Press.
Persson, Torsten, and Guido Tabellini (2003), The Economic Effects of Constitutions, Cambridge, MA: MIT Press.
Roland, Gerard (2014), Development Economics, University of California, Berkeley.
Torvik Ragnar (2009), “Why do Some Resource-abundant Countries Succeed while others do not?”, Oxford Review of Economic Policy, Vol. 25, No. 2, pp.241–256.
Williamson, Oliver E. (1985), The Economic Institutions of Capitalism, New York: Free Press.