نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی

2 کارشناس ارشد دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

موضوع مقاله حاضر بررسی اثر کیفیت نهادی بر سازوکارهای تأثیر‌گذاری درآمدهای نفتی در تبدیل موهبت به نفرین منابع برای اقتصاد ایران در دوره زمانی 1390-1352 است. مسأله اصلی تحقیق این است که در شرایطی که با نهادهای ناکارا و کژکارکرد رو‌به‌رو هستیم، تزریق بی‌محابای درآمدهای نفتی به اقتصاد از چه کانال‌هایی و با چه سازوکارهایی باعث تبدیل موهبت حاصل از منابع طبیعی به نفرین منابع طبیعی خواهد شد. این مقاله همچنین نشان می‌دهد، منابع طبیعی مانند نفت، به‌طور ذاتی موجب بروز مصیبت در یک کشور نمی‌شوند، بلکه  چهارچوب نهادی حاکم در یک کشور و تعامل بین چهارچوب نهادی و رانت حاصل از منابع نفتی است که تعیین می‌کند نفت برای یک کشور مصیبت خواهد بود یا موهبت؛ مطالعه حاضر توصیفی تحلیلی بوده و تحلیل یافته‌ها با بهره‌گیری از آموزه‌های نهادگرایان است.
براساس یافته‌های این تحقیق، وفور درآمدهای نفتی در اقتصاد ایران با زیرساخت‌ها و نهادهای ناکارا و کژکارکرد به کاهش رشد اقتصادی در بلندمدت و کوتاه‌‌مدت و در نهایت، نفرین منابع منجر شده است. بدین صورت که در ایران درآمدهای نفتی ابتدا از طریق سیاست‌های مالی و بودجه‌ای دولت خود را نشان می‌دهد (تأثیر قیمت نفت بر هزینه‌های دولت) و سپس، از طریق کسری بودجه با بخش پولی اقتصاد ارتباط می‌‌یابد (تأثیر زیاد قیمت نفت بر حجم نقدینگی). بنابراین، بی‌ثباتی درآمدهای نفتی و چسبندگی بودجه دولت به درآمدهای نفتی یکی از کانال‌های اصلی ایجاد پدیده نفرین منابع در ایران بوده و به تداوم رشد نقدینگی و تورم منجر شده است و مهم‌ترین تبعات آن نیز عبارت است از: افزایش واردات، کاهش صادرات غیر‌نفتی، افزایش سهم ارزش‌افزوده خدمات از تولید ناخالص داخلی، به‌گونه‌ای که بخش خدمات (با سهم بالای خدمات دلالی و واسطه‌گری) بیش از 50 درصد تولید ناخالص داخلی را در ایران به خود اختصاص داده است. 

کلیدواژه‌ها

بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، بانک اطلاعات سری‌های زمانی اقتصادی، سال‌های 1390-1352.
عظیمی، حسین (1377)، مدارهای توسعه‌یافتگی در اقتصاد ایران، تهران، نشر نی.
قنبری، علی (1390)، اقتصادهای نفتی، نشر چالش.
کاتوزیان، محمدعلی (همایون) (1374)، اقتصاد سیاسی ایران؛ از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمة محمدرضا عزیزی و کامبیز نفیسی، تهران، نشر مرکز.
کارل، تری لین (1388)، معمای فراوانی؛ رونق‌های نفتی و دولت‌های نفتی، ترجمة جعفر خیرخواهان، نشر نی.
گسگری، ریحانه، عیلرضا اقبالی و حمیدرضا حلافی (1383)، بی‌ثباتی صادرات نفتی و رشد اقتصادی در ایران، فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، دانشگاه علامه طباطبایی.
مرکز آمار ایران، سالنامه‌های آماری ایران از سال 1345 تا سال 1385.
میرترابی، سعید (1387)، مسایل نفت ایران، نشر قومس، چاپ چهارم.
میرترابی، سعید (فروردین و اردیبهشت 1387)، راه‌های گوناگون توسعه در کشورهای نفت‌خیز، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، ش 248-247.
Auty, R (1993), Sustaining Development in Mineral Economies: The Resource Curse Thesis, London, Routledge.
 Resource Abundance and Economic Development, Oxford University Press , Oxford.,2001
Beblawi, H. and Luciani , G.(eds), (1987),The Rentier Stat , Volume II,London:Croom Helm IDS Working
Broad, R (1995), The Political Econmy of Natural Resources: Cases of the Indonesian and Philippine Forest Sectors, Journal of Developing Areas 29.
Bruno,M.and Sachs,J (1982), Energy and Resorce Allocation: A Dynamic Model of the Dutch Disease, Review of Economic Studies XLIX.
Carneiro, F (2007), Development Challenges Of Resource-Rich Countires:The Case Of Oil Exporters ,Prepared for the VI International Colloquium,Macrodynamic Capabilities and Economic Development, University of Brasilia, March 23,2007,Brasilia,brazil.
Chaudhry, K (1994), Economic Liberalusation and the Lineages of the Rentier State , Comparative Politics.
 Corden,W. and Neary ,J.,1982, Booming Sector and De-Industrialisation in a Smal Open Economy , The Economic Journal 92 (December).
Devlin,J. and M.Lewin (2004), Managing Oil Booms and Busts in Developing Countries, in Pinto , B.(ed),Managing Volatility and Crises:A Practioner,s Guide,World Bank
Frankel Jeffrey A (2010),The Natural Resource Curse:A Survey , NBER Working PAPER 15836,march.
Gylfason, T (2002), Lessons from the Dutch Disease: Caus, Treatment and Cures,Paradox of Plenty: The Management of Oil Wealth , Center for Economic Anaiysis.
_.,Nature,Power and Growth,the Scottish Journal Of Political Economy , Vol. 48,No.5,2001
Hausmann,R.and R.Rigobon (2003), AN Alternativ Explanation of the Resource Curse , in  Davis et al.(eds.),),Fiscal Policy Formulation and Imp.
Hirschman, A (1958), The Strategy of Economic Development, New Haven: Yale University Press
Kardor , M., Karl,T.L.and Said , Y (2007), Oil Wars , Pluto Press, Edited by M. Kaldor ,T..Karl and Y.Said.
Karl,T.L (1999), The Perils of Perils of Petroleum: Reflections on the Paradox of Plenty ,Jonrnal of Internationnal Affairs,Fall1999,53,No1
Landau,Dahlel (1986), Government and Economic Growth in the Less Developed Countries , an Emprical Stady For 1960-1980.Economic Development.
Levin,J (1960), The Export Economies: Their Pattern of Development in Historical Perspective, Cambrige:Harvard University Press.
Mahdavy,H (1970),The Patterns and Problems of Economic Development in Rentier States ‘ in M.Cook (ed), Studies in the Economic History of the Middle East , London: Oxford University Press.
Mahon Jr., J (1992),Was Latin America Too Rich to Prosper?, Journal of Deveiopment Studies 28.2(January).
Manzano , O. and R. Rigoobon (2007), Resource Curse or Debt Overhang ? In Lederman,D.and W.Maloney (eds),Naturul Resource: Neither Curse nor Destiny , The World BANK – Stanford University Press, Washinton, DC.
Mehlum, H., k. Moene & R.Torvik (2006), Institutions and the Resource Curse.The Econmic Journal.
Mitra,P (1994), Adjustment in Oil – Importing Developing Countries: A Comparative Economic Analysis , Cambridge: Cambridge University Press.
Nurske,R (1958), Trade Flucations and Buffer Policies OF Low-Income Countries,kyklos11.2.
Ross.M (1999), The Political Economy of the Resource curse,Word Politics51.
Rosser,A (2006), The Political Economy of the Resource curse: a Literature Survey , Institute of Development Studies:Working Paper 268.
 _.2007,Escaping the Resource Curse: The Curse of Indonesia, Journal of Contemporary Asia,Vol.37,No.1,February 2007.
Sachs,J.and A.Warner (1995), Natural Resource Abundance and Economic Growth , NBER Working Papers 5398, National Bureau of Economic Research, inc.
Shambayati,H (1994), The Rentier State,Interest Groups , and the Paradox of Autonomy,Comparative Politics 26(April).
Singer,H (1950), The Distribution of Gains Between Investing and Borrwing Countries , The American Economic Review 40.2(May),Papers AND Proceedings of The Sixty – Second Annual Meeting of American Economic Association.
Urrutia, M (1988), The Politics of Economic Development Policies in Resource Rich States, in M.Urrutia and S. Yukawa (eds),Economic Development Policies in Resource Rich Countries,Tokyo:United Nations University.
Wallich , H (1960), Monetary Problems of an Export Economy , Cambridge: Cambridge University Press.
Watkins, M (1963), A Staple Theory of Economic Growth , Canadian Journal of Economics and Political Science 32.
Yates,A (1995),The Rentier State , Interest Groups , and the Paradox of Autonomy: state and Business in Turkey and Iran , Comparative Politics 26(April 1994).